Yazı İçeriğinde Bulunanlar
Bakın ve çekinik (resesif) gen konularından önce “gen nedir?” sorusunun cevabını bilmek önemlidir. Bu soruyu yanıtlayıp ardından da özelliklerine geçeceğiz.
Canlıların ortak özelliklerinden biri de kalıtım materyaline sahip olmaları ve üreme yolu ile bunu yavrularına aktarabilmeleridir. Genler canlıların DNA parçalarına verilen addır. Buradaki parçalar canlının hem dış görünümünü hem de iç yapısını bildirmektedir. Bu bir nevi bilgisayarda yazılan kod yazılımları gibi de düşünülebilir. Çünkü canlıyı oluşturan her bir hücre buradaki kodlara göre bölünüp, görünümü, herhangi bir şeye olan yatkınlığı vb. buraya göre belli olmaktadır.
Canlıların genlerinin iç yapısına Genotip ve genlerinin dış görünüme olan yansımasına Fenotip adı verilmektedir.
Baskın ve Çekinik (Resesif) Gen
Baskın gen, bireyin genotipinde yer alan gen çiftlerinden kendi özelliğini fenotipe yansıtan gendir.
Çekinik (resefif) gen ise bireyin genotipine bakıldığında görülen, baskın bir genin varlığında kendisini fenotipe yansıtamayan ama başka bir çekinik ile çift hale geldiğinde fenotipe yansıyan genlerdir.
Çekinik bir genin fenotipe yansımasındaki tek koşul iki çekinik genin bir araya gelmesi ile olmaktadır. Bu da çok yüksek bir ihtimal değildir. Düşük ihtimal olmasından dolayı ve baskın gen bulunduğunda özelliklerini yansıtamamasından dolayı da ‘çekinik’ adını almıştır.
Baskın Gen Özellikleri
DNA’mızda bulunan genlerin bir kısmı annemizden ve bir kısmı babamızdan gelir ve döllenme sırasında birbirinin aynı özelliğine sahip olan kodlar birbirleri ile çift yapı oluştururlar. Bundan sonraki bölünen her bir hücremiz bu DNA kodunda yer alan bilgilere göre bizim dış görünüşümüzü ve DNA dizilimimizi oluşturmaktadır.
İnsanlarda ayrık kulak memesi, kıvırcık saç şekli, kahverengi göz rengi, kahverengi saç rengi, kalın dudak, koyu ten rengi, işitmenin normal olması, kirpiklerin uzun olması gibi özellikler baskın gen özellikleridir.
Baskın genlerin karşısına döllenme sırasında baskın gen de gelse çekinik gen de gelse adı üzerinde baskın olduğu için kendi özelliklerini dış görünüşte gösterecektir.
Genetik biliminde kodlaması büyük harfler ile yapılmaktadır.
Örnek olarak: A, K, B vb. gibi.
Çekinik (Resesif) Gen Özellikleri
DNA’mızda bulunan çekinik ya da diğer adı ile resesif genler kendilerini sadece döllenme sırasında kendisi ile eşleştiğinde dış görünüşte gösterebilir.
Bu durumda her iki tarafın da genlerinde mutlaka çekinik genlerin bulunması gerekmektedir. Aksi halde tek bir taraftan gelen baskın gen çekinik geni sadece genotipte bırakacaktır.
Çekinik genler dış görünüşte bulunmasa bile genler yolu ile bebeğe aktarılabilir. Bu durum eşleşme sırasında rastgele olmaktadır.
Genler mayoz bölünmenin cross over aşamasında rastgele tek bir dizilim yaparlar ve sperm ile yumurta bu şekilde meydana gelir. Döllenme sırasında da bu iki yarım kromozom dizilimi (23 anne – 23 babadan gelen kromozon) karşılıklı olarak birbirinin aynı olan genlerin birleşmesi ile çocuğun kendi DNA’sı oluşur.
Bu eşleşme sırasında insanda çekinik gen olan mavi göz geni karşılıklı olarak bir araya gelirse çocuk mavi gözlü olacaktır. Ancak anneden ya da babadan kahverengi göz geni ve birinden mavi göz rengi gelirse baskın olan kahverengi göz rengi çocuğun gözlerinde görünür olacaktır.
Bu durum genetik hastalıklar için de aynı şekilde oluşmaktadır. İki çekinik genin bir araya gelme ihtimali normalde düşük bir ihtimaldir. Akraba evliliklerinde problem teşkil eden durum da buradan kaynaklanmaktadır.
Aile bireylerinde var olan çekinik genetik hastalık genleri bireylerde çekinik şekilde bulunduğu için bireylerin bazı çocuklarında problemler çıkmasa da çocuklarının hasta olma ihtimali yükselmektedir.
Bir Genin Çekinik mi Baskın mı Olduğu Nasıl Belirlenir?
Baskın ve çekinik (resesif) gen konusuna nasıl karar veriliyor? Bir genin çekinik mi baskın mı olduğu nasıl belirlenir?
Bu soruların yanıtına baktığımızda yapılan deneyler ve uzun süreli takip üzerine yapılan gözlemler sonucunda genlerin çekinik mi baskın mı olduğu anlaşılmaktadır.
Bunun için farklı fenotiplerdeki bireyler birbirleri ile çaprazlanır ve sonuçlardan elde edilen olasılık verileri toplanır.
Tıpkı en çok bilinen deneylerden biri olan Mendel bezelye deneyinde olduğu gibi. Mendel bezelyeleri çok uzun yıllar boyunca birbirleri ile çaprazlayarak oluşan çiçeklerin yaprak şeklini, tohum rengini, tohumların buruşuk mu pürüzsüz mü olduğunu, çiçeklerin renginin mor mu beyaz mı olduğunu, bezelyelerin yapraklarının açık ve kapalı olması gibi durumların olasılıklarını toplamıştır.
Bu şekilde yapılan çalışmalar ve gözlemler baskın ve çekinik (resesif) gen belirlemesinde yardımcı olmaktadır.
