Yazı İçeriğinde Bulunanlar
Determinizm ve indeterminizm birbirinin karşıtı iki kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kavramların felsefede savundukları görüşlere yazımızda detaylı bir şekilde yer verdik. Ayrıca ahlak felsefesindeki diğer kavramlar hakkında da kısaca bilgiler sunduk.
Determinizm ve İndeterminizm Kavramları
Determinizm; insanın eylemlerini gerçekleştirirken özgür olmadığını ileri sürmektedir. Çünkü insanın eylemleri doğal, toplumsal ve kültürel etkenler çerçevesinde belirlenir. Bu da özgür irade ile bir eylem oluşmasını engeller demektedir.
İndeterminizm; insanın eylemlerinde özgür olduğunu savunur. Çünkü özgür irade olmazsa insan davranışlarından sorumlu tutulamaz. Fakat insanlar davranışlarının sorumluluğunda toplumsal bir düzen içerisinde ve neden sonuç ile yaşamaktadır. Bu da insanların özgür olduğunu kanıtıdır sonucunu çıkartmaktadır.
Determinizm Neyi Savunur?
Determinizm, evrende bir düzen olduğunu ve bu düzen çözüldüğünde nedenlerin ve sonuçların açıklanıp daha sonra gelişecek olayların bilgisini elde edeceğimizi iddia etmektedir. Neden sonuç ilişkisi üzerinde duran bu terim kendisini felsefenin dışında bilimde de göstermektedir. İlk defa 19. yüzyılda kullanılmaya başlansa da 17. yüzyılda bilimden etkilenerek kendisini şekillendirmeye başlamıştır. Buna zemin hazırlayan Isaac Newton’dur.
Determinizm, nedensellik ilkesine dayalı olmakla birlikte gerekircilik adı ile de anılmaktadır. Bu görüş dünyanın belirli bir andaki durumunun, önceki durumunun sonucu ve gelecekteki durumunun sebebi olduğunu kabul etmektedir. Aynı neden aynı sonuca yol açacağı için neden sonuç ilişkisi değişmez ve kesindir.
İndeterminizm Neyi Savunur?
Determinizmi reddeden görüş olarak karşımıza çıkan terim de indeterminizmdir. İndeterminizme göre nedensellik yasasına bağlı olmayan olaylar, olgular ve süreçler vardır. İnsan iradesinin sonucu olarak bu olay ve olgular neden sonuç ilişkisinden uzak meydana gelmektedir. İnsan iradesinde özgürlük olarak karşımıza çıkan bu durumların, kişilerin sorumluluğunda olduğunu savunur. Bu sorumluluk durumu yaşamsal döngüde başka birçok kavramın da oluşmasına olanak sağlamaktadır. Eğer insan eylemlerinde özgür değilse gerçekleştireceği olaylardan da sorumlu tutulmamalıdır, sonucuna varmaktadır.
Ahlak Felsefesindeki Diğer Kavramlar
Determinizm ve indeterminizm ahlak felsefesinin “insan ahlaki eylemlerinde özgür müdür” sorusu üzerine verilen önemli cevaplardır. Öyle ki bu soruya verilen tek cevap determinizm ve indeterminizm ile sınırlı değildir. Karşımıza üç kavramın daha çıktığını görmek mümkündür. Bunlar fatalizm (kadercilik), otodeterminizm ve liberteryanizmdir. Bu kavramların neler olduğunu bilmeden sadece determinizm ve indeterminizmi bilmek eksik bilgiye neden olur. O halde kavramların kısaca ne olduğuna değinmek gerekirse şu şekilde özetlenebilir;
Fatalizm (Kadercilik)
İnsan eylemlerinde özgür müdür, sorusuna özgür değildir cevabını verir. Ama bunu şu şekilde açıklar, insanlar olaylara hükmedemezler. Bütün olup bitenler kadere bağlıdır ve önceden belirlenmiştir. Önceden belirlenmiş olan bir şeye insan müdahalesi söz konusu bile olamaz. Bu da insanın özgür iradesi dışında olduğunu kanıtlar.
Otodeterminizm
Bu kavram özgürlük ne doğanın armağanıdır ne de doğuştan getirilir, der. Özgürlüğün kaynağı kişiliktir. İnsan kendini geliştirdikçe özgürleşir. Kişinin kendi özgürlüğünü belirlemesi kendisinden başka bir nedenle veya araçla mümkün olamaz.
Liberteryanizm
Özgürlük yanlısı birçok kavramın geniş bir yelpazesidir. Devlet olabildiğince küçültülmeli ve ahlaki kısıtlamalar yapılmamalıdır görüşünü savunur. Ahlak felsefesinde olduğu kadar siyaset felsefesinde de bu kavram karşımıza çıkmaktadır.
